OSOBNÍ DATA

Narozen: 8. července 1890, Czernichów u Krakowa, Polsko
Zemřel: 30. září 1967, Varšava, Polsko

NEJDŮLEŽITĚJŠÍ OSOBNÍ A PROFESNÍ ÚDAJE

Aleksander Ludwik Birkenmajer je považován za jednoho z nejvýznamnějších odborníků v oblasti dějin exaktních věd a středověké filozofie. Dosáhl uznání zejména výzkumem učení Aristotela a díla Mikuláše Koperníka. Byl také knihovník, bibliofil, odborník na středověké tisky a historii knih a také ředitel Jagellonské knihovny a později vedoucí Katedry knihovnictví Varšavské univerzity. Prováděl také výzkum ochrany a vazby knih, jeho publikace o románské vazbě vzbudily pozornost veřejnosti na celém světě. Ve středu jeho zájmu také bylo moderní knihovnictví, zejména část týkající se stavby knihovních budov. Zásluhou A. L. Birkenmajera byl v Polsku vybudován systém prakticky orientovaného vzdělávání knihovníků, který po určité době zahrnul všechny univerzitní knihovny v zemi. Birkenmajer je považován za tvůrce vzdělávacího systému knihovníků v Polsku. Publikoval přes 350 vědeckých publikací v polštině, angličtině, francouzštině, němčině a italštině.

ŽIVOTNÍ PŘÍBĚH

Aleksander Ludwik Birkenmajer získal nadšení pro vědeckou práci ve svém rodinném prostředí. Byl synem Ludwika Antoniho Birkenmajera – profesora dějin matematiky na Jagellonské univerzitě, jenž byl také vedoucím katedry dějin exaktních věd na Jagellonské univerzitě a významným odborníkem na díla Mikuláše Koperníka. Jeho děd z matčiny strany, Michał Franciszek Karliński, byl profesorem astronomie a vyšší matematiky na Jagellonské univerzitě a ředitelem Astronomické observatoře v Krakově. Určitá část lásky k vědě je také příznačná pro Birkenmajerovu matku Zofii rozenou Karlińskou, která napsala dizertaci věnovanou zasloužilému knihovníkovi a bibliofilovi Danielu Janockému.

PROFESIONÁLNÍ KARIÉRA

Vzdělání a odborné působení

A. L. Birkenmajer absolvoval na klasickém jezuitském gymnáziu v Bąkowicích, kde studoval řecký a latinský jazyk, astronomii a duchovní kulturu doby antiky a středověku. V roce 1908 začal studovat matematiku a fyziku na Jagellonské univerzitě na katedře filozofie; nicméně jeho zájmy byly mnohem širší. Navštěvoval přednášky o dějinách exaktní vědy, zoologii, bakteriologii, pomocných historických vědách, dějinách kultury, klasické filozofii, dějinách literatury, psychologii a filozofii. Byl mimořádně nadán jazykově, dobře ovládal angličtinu, francouzštinu, němčinu a švédštinu. Učil se také italsky a orientálním jazykům. V roce 1911 doprovázel svého otce na jeho vědecké cestě organizované Akademií věd po švédských knihovnách a archivech, kde hledali prameny k dějinám Polska. Ukázalo se, že jeho zájem o středověké rukopisy se probudil právě díky této cestě. Již tehdy začal shromažďovat materiály pro svoji dizertaci týkající se Henryka Batea – astronoma a filozofa žijícího ve 13. století. V roce 1914 Birkenmajer získal titul doktora filozofie. Od roku 1919 byl po mnoho let profesionálně svázán s Jagellonskou knihovnou. Svoji práci v knihovně začal jako asistent a postupně dosáhl pozice knihovníka, správce a zároveň vedoucího oddělení rukopisů; po letech se nakonec stal ředitelem knihovny. Navzdory povinnostem ředitele nepřestal s vědeckou prací. V roce 1929 se habilitoval v oboru dějin exaktních věd. V té době již dosáhl bohatých vědeckých poznatků, byl uznávaným a citovaným historikem vědy a středověké filozofie. Ve stejném roce, po smrti svého otce Ludwika Birkenmajera, se stal zástupcem vedoucího Katedry dějin exaktních věd na Jagellonské univerzitě. Časem se rozhodl rozšířit svou habilitaci i na obor knihovnictví. Tento titul získal v roce 1937 na základě krátké, ale hodnotné dizertace nazvané Książka rękopiśmienna [Rukopisná kniha]. O rok později obdržel titul mimořádného profesora a začal přednášet na Jagellonské univerzitě na téma Wstęp do bibliotekoznawstwa [Úvod do knihovnictví] . V březnu 1939 byl jmenován ředitelem Univerzitní knihovny v Poznani, kde pracoval až do vypuknutí druhé světové války. Během války byl vězněn v koncentračním táboře v Sachsenhausenu u Oranienburgu a po propuštění na svobodu pracoval ve Státní knihovně v Krakově (Staatsbibliothek Krakau, předválečná Jagellonská knihovna) a aktivně se účastnil tajné výuky matematiky a fyziky. Během nacistické okupace připravoval publikace o historii Jagellonské knihovny. Po válce se vrátil na dva roky do Poznaně na své původní místo, následně byl ustanoven ředitelem Jagellonské knihovny v Krakově. Další etapa v jeho profesionální dráze byla od samého začátku věnována organizování nové Katedry knihovnictví Varšavské univerzity. Tato katedra byla zřízena v roce 1951.

Bibliografie a knihovnictví

Vedle provádění výzkumu dějin exaktních věd a středověké filozofie pracoval Aleksander Birkenmajer průběžně též na otázkách knihovnictví. V okruhu jeho zájmů byly dějiny knižních sbírek, vazby, tisku, rukopisy i známé osobnosti knihovnictví. Nejvýznamnější Birkenmajerovo dílo k dějinám knihoven Biblioteka Ryszarda de Fourival poety i uczonego francuskiego z początku XIII i jej późniejsze losy [Knihovna básníka a francouzského vědce Richarda de Fourivala z počátku XIII. století a její pozdější osud] mělo průkopnický charakter; na základě rukopisů dochovaných v Paříži se mu podařilo zrekonstruovat pravděpodobnou historii katalogů Sorbonny a způsob signování rukopisů. Birkenmajerův text o románských vazbách nazvaný Oprawa rękopisu 2470 Biblioteki Jagiellońskiej i inne z tej samej pracowni introligatorskiej XII wieku [Vazba rukopisu 2470 z Jagellonské knihovny a dalších rukopisů z téže knihvazačské dílny 12. století] mu přinesl světovou proslulost. Jeho dizertační práce o nejstarších tiscích, ilustracích a polské vazbě mají pozoruhodnou hodnotu, stejně tak i katalogy výstav rukopisů a tisků ze 13. až 16. století a publikací o historii krakovského tiskařství, které nikdy neztratily na své hodnotě. Jeho neobvyklé odborné znalosti se potvrdily v nesčetných recenzích, publikovaných v Polsku i v zahraničí a věnovaných historii knihoven. Je třeba zmínit také Birkenmajerův zájem o postavy známých knihovníků, jejichž hesla připravil pro Polski Słownik Biograficzny [Polský biografický slovník].

Moderní knihovnictví

Birkenmajer se čile zajímal o problémy moderního knihovnictví. V odborných periodikách hovořil o Polské národní knihovně, povinném výtisku, meziknihovní výpůjční službě knih a rukopisů. V časopise Przegląd Biblioteczny v roce 1929 publikoval Bilans dziesięcioletniej pracy na polu bibliotekarstwa w Polsce [Přehled činností za deset let knihovnictví v Polsku] . Na setkáních Mezinárodního výboru pro knihovny [Międzynarodowy Komitet Bibliotek] ve 30. a 40. letech systematicky představoval zprávy o podmínkách polských knihoven. Zvláště se zajímal o to, čeho bylo dosaženo v moderní architektuře knihoven. Po mnoho let spolupracoval s ředitelem Jagellonské knihovny Edwardem Kuntzem na výstavbě nové budovy této knihovny. V roce 1936 byl Birkenmajer rektorem Jagellonské univerzity jmenován členem Výboru pro výstavbu Jagellonské knihovny [Komitet Budowy Biblioteki Jagiellońskiej]. Těchto zkušeností využil Birkenmajer později při rekonstrukci budovy Univerzitní knihovny v Poznani po jejím poškození ve válce. Jeho vliv na vzdělávání knihovníků je rovněž významný. Již v roce 1945 organizoval v Poznani a Krakově všeobecné a odborné kurzy pro pracovníky knihoven (mj. kurzy zaměřené na staré tisky, rukopisy, bibliografii, knihovnictví, jmenné a věcné katalogy, čtení a administrativní legislativu). Završením Birkenmajerovy práce na poli vzdělávání bylo jeho jmenování ředitelem Katedry knihovnictví Varšavské univerzity, kterou vytvořil a od samého počátku zároveň připravoval koncepce a programy akademického vzdělávání knihovníků. Vedl 51 magisterských diplomových prací a 8 doktorských dizertačních prací z oblasti knihovnictví.

Převzetí a uspořádání knižních sbírek

Skutečnost, že v letech 1924-1927 pracoval nejprve jako knihovní expert pro Reparační komisi v Paříži (Comité des Biens Cédés de la Commission des Réparations) a dále v Leningradu a Moskvě pro komisi, která podle dohody s Ruskem prováděla navrácení polského kulturního dědictví, dokazuje, jak značnou prestiž požíval jako knihovník a historik kultury. Po druhé světové válce byl jmenován vedoucím prací na ochranu knihovních budov a knihovních sbírek v poznaňském a pomořském vojvodství. Díky jeho zásahu bylo uchováno před poškozením půl milionu svazků vědeckých knih. Vedle sbírek Univerzitní knihovny v Poznani se Birkenmajerovi podařilo zachránit a uspořádat knihovní sbírky Poznaňské společnosti přátel umění a vědy [Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk] a zpřístupnit obě tyto sbírky veřejnosti.

Spolupráce s různými institucemi

Aleksander Birkenmajer byl členem mnoha vědeckých společností v Polsku i v zahraničí, mj. byl členem takové prestižní společnosti jako je Royal Historical Society v Londýně nebo Académie Internationale d’Histoire des Sciences v Paříži. Aktivně se podílel na činnostech Polské akademie umění a vědy; byl členem Výboru pro dějiny vědy a techniky [Komitet Historii Nauki I Techniki]. Po mnoho let se aktivně účastnil činností Knihovního výboru při Hlavní radě vyššího školství [Komisja ds. Bibliotek Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego]. Birkenmajer byl spoluzakladatelem Společnosti milovníků knihy [Towarzystwo Miłośników Książki] v Krakově. Aktivně pracoval pro Poznaňskou společnost přátel umění a vědy. Jeho plynulá znalost mnoha cizích jazyků mu umožňovala účast na řadě konferencí a vědeckých sympozií. V roce 1947 byl zvolen čestným viceprezidentem Mezinárodní federace knihovnických asociací IFLA [International Federation of Library Associations]. Nemůžeme opominout také skutečnost, že Aleksander Birkenmajer byl aktivní vydavatel. Byl spoluredaktorem periodik Exlibris, Silva Rerum, Kwartalnik Historii Nauki I Techniki, Przegląd Biblioteczny, Rocznik Biblioteczny. V letech 1953–1964 působil jako šéfredaktor Encyklopedie vědy o knize [Encyklopedia wiedzy o książce] a od samého začátku spoluredigoval knižní edici Książki o Książce. Birkenmajer byl dále členem redakční rady publikací Polski słownik biograficzny a Słownik łaciny średniowiecznej.

VÝBĚROVÁ BIBLIOGRAFIE

Díla Aleksandera Birkenmajera

Uvedený soupis zahrnuje pouze díla o problémech spojených s knihovnictvím. Úplnou bibliografii děl Aleksandera Birkenmajera lze nalézt v publikaci Rocznik Biblioteczny, 1961, s. 23-58 (autorka Helena Lipska), která obsahuje přes 300 citací.

1. Biblioteka Jagiellońska a Biblioteka Narodowa. Kraków : [s.n.], 1927. 21 s.
2. Biblioteka Ryszarda de Fournival poety i uczonego francuskiego z początku XIII wieku i jej późniejsze losy. Kraków, 1922.
3. Bilans dziesięcioletniej pracy na polu bibliotekarstwa w Polsce. Kraków : [s.n.], 1929. 11 s.
4. Budownictwo i wyposażenie bibliotek : materiały do nauki bibliotekarstwa. Wrocław : nakł. Uniwersytetu Wrocławskiego, 1958. 111 s.
5. Dwie rozprawy księgoznawcze o Psałterzu Floriańskim. Lwów : [s.n.], 1939. 63 s.
6. Esquisse du plan d’un manuel de bibliothéconomie scientifique. Paris : Jouvet et Cie. Editours, 1924. 13 s.
7. L’état actual des bibliotheques en Pologne. Paris: Jouvet et Cie. Editours, 1925. 10 s.
8. Fragmenty Belwederskiej Biblioteki W. Ks. Konstantego Pawłowicza w moim księgozbiorze. Kraków : Towarzystwo Miłośników Książki, 1930. 28 s.
9. Iluminowana Biblia Bernarda Maciejowskiego. Kraków : Wydaw. Związku Bibliotekarzy Polskich, 1929. 14 s.
10. Inwentaryzacja rękopisów odnoszących się do Polski w bibliotekach zagranicznych. In Pamiętnik IV Zjazdu Historyków Polskich w Poznaniu. T.2. Protokoły. Sekcja IV Referaty. Lwów : nakł. Polskiego Towarzystwa Historycznego, 1925, s. 225-229.
11. Książka Ottona Waldego o szwedzkich zdobyczach bibliotecznych. Kraków : [s.n.], 1924. 16 s.
12. Książka rękopiśmienna. In IV Zjazd Bibliotekarzy Polskich w Warszawie. Cz. 2. Referaty. Warszawa : nakł. Komitetu Organizacyjnego, 1936, s.17-36.
13. Nobilitacja Szarffenbergerów. Kraków : nakł. Drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1926. 24 s.
14. Nowe szczegóły o dziejach księgozbioru Jakóba Brzeźnickiego. Kraków : [s.n.], 1932. 20 s.
15. O dacie jednego z rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej i o nieznanej ramce drzeworytowej z pierwszej połowy XV stulecia. Przegląd Biblioteczny. 1936, R. 10, s.138-144.
16. Oprawa rękopisu 2470 Biblioteki Jagiellońskie i inne oprawy tej samej pracowni introligatorskiej. Kraków : [s.n.], 1925. 48 s.
17. Plany nowego gmachu Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. Kraków 1929. 19 s.
18. Przechadzka po Leningradzkiej Wystawie Słowiańskich Druków : odczyt wygłoszony na zwyczajnem zebraniu członków Towarzystwa Miłośników Książki w Krakowie dnia 28 stycznia 1928 r. Kraków : Towarzystwo Miłośników Książki, 1926. 28 s.
19. Rękopisy orientalne Emira Wacław Rzewuskiego w Bibliotece Publicznej w Petersburgu. Kraków : [s.n.], 1924. 6 s.
20. Typograficzny zasób drukarni Akademii Zamojskiej w roku 1617. Kraków : Drukarnia Narodowa, 1926. 57 s.
21. W sprawie Biblioteki Narodowej. Kraków : [s.n.], 1928.19 s.

Publikace o Aleksanderu Birkenmajerovi

1. Ameisowa Z., Aleksander Birkenmajer jako bibliotekarz i uczony, Roczniki Biblioteczne 1961, s.1-9.
2. Banach A.K. Aleksander Ludwik Birkenmajer. In Złota księga Wydziału Historycznego. Pod red. Juliana Dybca. Kraków : Księgarnia Akademicka, 2000, s. 311-321.
3. Baumgart J. Działalność bibliotekarska Aleksandra Birkenmajera. Roczniki Biblioteczne. 1961, s.11-21.
4. Ciechanowska Z. Aleksander Birkenmajer o działalności bibliotek Roczniki Biblioteczne. 1969 z.1-2, s.223-238.
5. Lipska H. Bibliografia prac profesora dra Aleksandra Birkenmajera. Roczniki Biblioteczne. 1961, s.23-58.
6. Osięgłowski J. Koncepcja ochrony książki bibliotecznej w ujęciu Birkenmajera. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki. 1994, nr 1, s.79-89.
7. Sławiński Z. Poznański okres działalności bibliotekarskiej Aleksandra Birkenmajera – próba oceny. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki. 1994, nr 1, s.91-97.

Do češtiny přeložila Ludmila Celbová; úprava překladu Josef Schwarz

Aleksander Ludwik Birkenmajer (1890-1967)

DANE PERSONALNE

Urodzony: 8 lipca 1890, Czernichów k. Krakowa
Zmarł: 30 września 1967, Warszawa

GŁÓWNE NURTY OSOBISTE I ZAWODOWE

Aleksander Ludwik Birkenmajer uważany jest za jednego z najwybitniejszych specjalistów z zakresu historii nauk ścisłych oraz filozofii średniowiecznej, szczególne uznanie przyniosły mu badania nad recepcją Arystotelesa oraz nad dziełem Mikołaja Kopernika. To także bibliotekarz, bibliofil, znawca średniowiecznych rękopisów i historii książki, wieloletni dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej, a następnie kierownik Katedry Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Warszawskiego. Prowadził badania z zakresu ochrony książki i introligatorstwa, światowy rozgłos przyniosły mu publikacje poświęcone romańskim oprawom. W kręgu jego zainteresowań pozostawały także problemy nowoczesnego bibliotekarstwa, zwłaszcza te dotyczące budownictwa bibliotecznego. Za sprawą Aleksandra Birkenmajera powstał w Polsce system praktyk międzybibliotecznych, który z czasem objął wszystkie biblioteki uniwersyteckie w kraju. Uznawany jest także za twórcę uniwersyteckiego systemu kształcenia bibliotekarzy w Polsce.

Aleksander Birkenmajer ogłosił ponad 350 publikacji naukowych w językach: polskim, angielskim, francuskim, niemieckim i włoskim.

ŻYCIE OSOBISTE

Zamiłowanie do pracy naukowej Aleksander Birkenmajer wyniósł z domu rodzinnego. Był synem Ludwika Antoniego Birkenmajera, profesora historii nauk matematycznych na Uniwersytecie Jagiellońskim, kierownika Katedry Historii Nauk Ścisłych tegoż uniwersytetu, wybitnego znawcy dzieł Mikołaja Kopernika. Dziadkiem Aleksandra Birkenmajera ze strony matki był zaś Michał Franciszek Karliński, profesor astronomii i wyższej matematyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, dyrektor Obserwatorium Astronomicznego w Krakowie. Zainteresowania naukowe przejawiała także matka Birkenmajera, Zofia z Karlińskich, czego dowodem jest napisana przez nią rozprawa poświęcona zasłużonemu bibliotekarzowi i bibliofilowi Danielowi Janockiemu.

ŻYCIE ZAWODOWE

Edukacja i działalność zawodowa

Aleksander Birkenmajer ukończył gimnazjum klasyczne oo. jezuitów w Bąkowicach, skąd wyniósł gruntowną znajomość greki i łaciny, a także zamiłowanie do astronomii oraz kultury umysłowej czasów starożytnych i średniowiecza. W 1908 roku rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zasadniczymi kierunkami jego studiów były matematyka i fizyka, jednakże Aleksander Birkenmajer miał znacznie szersze zainteresowania. Uczęszczał na wykłady z historii nauk ścisłych, zoologii, bakteriologii, nauk pomocniczych, historii kultury, filozofii klasycznej, historii literatury, psychologii, filozofii. Posiadał wybitne zdolności lingwistyczne, biegle władał angielskim, francuskim, niemieckim i szwedzkim, uczył się języka włoskiego oraz języków orientalnych. W 1911 roku towarzyszył ojcu w zorganizowanej przez Akademię Umiejętności podróży naukowej do bibliotek i archiwów szwedzkich w celu poszukiwania źródeł do dziejów Polski. Wyprawa ta dała początek jego zainteresowaniom średniowiecznym rękopisami. Już wówczas gromadzić zaczął materiały do pracy doktorskiej dotyczącej Henryka Bate, żyjącego w XIII stuleciu astronoma i filozofa. Na podstawie tej pracy w 1914 roku zdobył Birkenmajer stopień doktora filozofii. W roku 1919 na długie lata związał się zawodowo z Biblioteką Jagiellońską. Pracę rozpoczął jako asystent biblioteczny, by kolejno zdobywać stanowiska bibliotekarza, kustosza i jednocześnie kierownika działu rękopisów, a ostatecznie, po latach, objąć funkcję dyrektora biblioteki. Pomimo ogromu obowiązków nie zaprzestał pracy naukowej. W 1929 roku uzyskał habilitację z historii nauk ścisłych. Miał już wówczas bardzo bogaty dorobek naukowy, był uznanym i cytowanym historykiem nauki i filozofii średniowiecznej. W tym samym roku, po śmierci ojca, Ludwika Birkenmajera, pełnił obowiązki zastępcy kierownika Katedry Historii Nauk Ścisłych UJ. Z czasem Aleksander Birkenmajer postanowił rozszerzyć swoją habilitację także na bibliotekoznawstwo, a podstawę do tego stanowiła niewielka, ale cenna rozprawa pt. Książka rękopiśmienna. Habilitację z zakresu bibliotekoznawstwa uzyskał w 1937 roku. Rok później otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego i rozpoczął na Uniwersytecie Jagiellońskim wykład Wstęp do bibliotekoznawstwa. W marcu 1939 roku otrzymał Birkenmajer nominację na stanowisko dyrektora Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, którą to funkcję pełnił do wybuchu II wojny światowej. W czasie wojny więziony był w obozie Sachsenhausen k. Oranienburga, a po uwolnieniu pracował w Staatsbibliothek Krakau (Biblioteka Jagiellońska) oraz brał czynny udział w tajnym nauczaniu matematyki i fizyki. W latach okupacji przygotowywał publikacje z zakresu historii Biblioteki Jagiellońskiej. Po zakończeniu wojny wrócił na dwa lata do Poznania na swoje dawne stanowisko, następnie zaś powołano go na dyrektora Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. Kolejnym etapem w życiu zawodowym Aleksandra Birkenmajera było powierzenie mu w 1951 roku nowo utworzonej Katedry Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Warszawskiego, której organizacją zajął się od podstaw.

Bibliologia i bibliotekoznawstwo

Aleksander Birkenmajer, prowadząc badania z dziedziny historii nauk ścisłych i filozofii średniowiecznej, nieprzerwanie zajmował się problemami związanymi z bibliotekoznawstwem. W kręgu jego zainteresowań znalazły się historia księgozbiorów, opraw, drukarstwa, rękopiśmiennictwo, jak również postaci znanych bibliotekarzy. Pionierski charakter miała najważniejsza praca Birkenmajera z zakresu historii bibliotek, Biblioteka Ryszarda de Fourival poety i uczonego francuskiego z początku XIII i jej późniejsze losy, w której na podstawie zachowanych w Paryżu rękopisów udało się autorowi odtworzyć przypuszczalną historię powstania katalogów Sorbony i sygnowania manuskryptów. Rozgłos na skalę międzynarodową przyniósł Birkenmajerowi tekst traktujący o oprawach romańskich pt. Oprawa rękopisu 2470 Biblioteki Jagiellońskiej i inne z tej samej pracowni introligatorskiej XII wieku Birkenmajerowi. Wybitne znaczenie mają jego rozprawy o najstarszych drukach, ilustracjach oraz o introligatorstwie polskim, na znaczeniu nie straciły także opracowane przez niego katalogi wystaw rękopisów i druków XIII-XVI wieku, a także o publikacje dotyczące historii drukarstwa krakowskiego. Niespotykanego znawstwa tematu dowodzą liczne recenzje Birkenmajera publikowanych tak w kraju jak i za granicą rozpraw poświęconych historii bibliotek. Wspomnieć należy także o zainteresowaniach Birkenmajera postaciami znanych bibliotekarzy, czemu dał wyraz, opracowując hasła im poświęcone dla Polskiego Słownika Biograficznego.

Nowoczesne bibliotekarstwo

Birkenmajer żywo interesował się problemami współczesnego bibliotekarstwo. Na łamach fachowej prasy zabierał głos w sprawie Biblioteki Narodowej, egzemplarza obowiązkowego, międzynarodowego wypożyczania książek i rękopisów. W „Przeglądzie Bibliotecznym” w 1929 roku opublikował Bilans dziesięcioletniej pracy na polu bibliotekarstwa w Polsce, w latach 30. i 40. systematycznie przedstawiał na sesjach Międzynarodowego Komitetu Bibliotek sprawozdania ze stanu bibliotek w Polsce. Szczególnie zajmowała Birkenmajera jednak kwestia osiągnięć w nowoczesnym budownictwie bibliotecznym. Przez szereg lat współpracował z dyrektorem Biblioteki Jagiellońskiej Edwardem Kuntzem w sprawach budowy nowego gmachu tej instytucji, a w 1936 roku został mianowany przez rektora UJ członkiem Komitetu Budowy Biblioteki Jagiellońskiej. Wiedzę z tego zakresu wykorzystał także, odbudowując ze zniszczeń wojennych gmach Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu.

Nie do przecenienia są zasługi Birkenmajera w dziedzinie kształcenia bibliotekarzy. Już w 1945 roku zorganizował w Poznaniu i Krakowie dla pracowników bibliotek kursy o charakterze ogólnym i specjalistycznym (m.in. kursy dla bibliotekarzy starych druków i rękopisów, kursy księgoznawstwa, bibliotekoznawstwa, katalogów alfabetycznych i rzeczowych, czytelnictwa czy prawa administracyjnego). Ukoronowaniem pracy edukacyjnej Birkenmajera było powierzenie mu Katedry Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Warszawskiego. Tworzył ją od podstaw, opracowując jednocześnie koncepcje i programy uniwersyteckiego kształcenia bibliotekarzy. Był promotorem 51 prac magisterskich i 8 rozpraw doktorskich z zakresu bibliotekoznawstwa.

Rewindykacja i porządkowanie księgozbiorów

O tym, jak wielkim autorytetem cieszył się Birkenmajer jako bibliotekarz i historyk kultury, może świadczyć fakt, że w latach 1924-1927 pracował najpierw jako ekspert biblioteczny w Komisji Odszkodowawczej w Paryżu (Comité des Biens Cédés de la Commission des Réparations), a następnie w Leningradzie i Moskwie w komisji, która w myśl postanowień traktatu ryskiego zajmowała się rewindykacją polskiego dziedzictwa kulturowego.

Po zakończeniu II wojny światowej natomiast mianowany został przez ministra oświaty kierownikiem prac nad zabezpieczaniem bibliotek i zbiorów bibliotecznych w województwach poznańskim i pomorskim. Dzięki jego zaangażowaniu zdołano uratować przed zniszczeniem ponad ½ mln tomów książek naukowych. Oprócz zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu Birkenmajer zabezpieczył także i uporządkował księgozbiór Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk i doprowadził do szybkiego udostępnienia kolekcji obydwu tych instytucji.

Współpraca z różnymi instytucjami

Aleksander Birkenmajer był członkiem wielu towarzystw naukowych w kraju i za granicą, w tym tak prestiżowych jak Royal Historical Society w Londynie czy Académie Internationale d’Histoire des Sciences w Paryżu. Czynnie uczestniczył w pracach Polskiej Akademii Umiejętności, a następnie Polskiej Akademii Nauk, był członkiem Komitetu Historii Nauki i Techniki. Przez szereg lat aktywnie uczestniczył w pracach Komisji ds. Bibliotek Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego. Był współzałożycielem Towarzystwa Miłośników Książki w Krakowie. Związany był także z Poznańskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk. Biegła znajomość języków obcych pozwoliła mu na systematyczne uczestnictwo w licznych kongresach i sympozjach naukowych. W 1947 roku został wybrany honorowym wiceprzewodniczącym Międzynarodowej Federacji Stowarzyszeń Bibliotekarskich (IFLA).

Nie sposób pominąć działalności wydawniczej Aleksandra Birkenmajera. Był on współredaktorem takich czasopism, jak „Exlibris”, „Silva Rerum”, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, „Przegląd Biblioteczny”, „Roczniki Biblioteczne”. W latach 1953-1964 pełnił funkcję redaktora naczelnego Encyklopedii wiedzy o książce, współredagował także od początku jej istnienia serię wydawniczą „Książki o Książce”. Ponadto Birkenmajer wchodził w skład komitetu redakcyjnego takich wydawnictw jak monumentalny Polski słownik biograficzny czy Słownik łaciny średniowiecznej.

WYBRANA BIBLIOGRAFIA

Prace Aleksandra Birkenmajera

Zestawienie niniejsze zawiera przede wszystkim prace dotyczące problemów związanych z bibliotekoznawstwem. Pełna bibliografia prac Aleksandra Birkenmajera, opracowana przez Helenę Lipską („Roczniki Biblioteczne” 1961, s.23-58.) liczy ponad 300 pozycji.

1. Biblioteka Jagiellońska a Biblioteka Narodowa. Kraków : [s.n.], 1927.21 p.
2. Biblioteka Ryszarda de Fournival poety i uczonego francuskiego z początku XIII wieku i jej późniejsze losy, Kraków 1922.
3. Bilans dziesięcioletniej pracy na polu bibliotekarstwa w Polsce. Kraków : [s.n.],1929. 11 p.
4. Budownictwo i wyposażenie bibliotek : materiały do nauki bibliotekarstwa. Wrocław : nakł. Uniwersytetu Wrocławskiego, 1958. 111 p.
5. Dwie rozprawy księgoznawcze o Psałterzu Floriańskim. Lwów : [s.n.], 1939. 63 p.
6. Esquisse du plan d’un manuel de bibliothéconomie scientifique. Paris : Jouvet et Cie. Editours, 1924. 13 p.
7. L’état actual des bibliotheques en Pologne. Paris: Jouvet et Cie. Editours, 1925. 10 p.
8. Fragmenty Belwederskiej Biblioteki W.Ks. Konstantego Pawłowicza w moim księgozbiorze. Kraków : Towarzystwo Miłośników Książki, 1930. 28 p.
9. Iluminowana Biblia Bernarda Maciejowskiego. Kraków : Wydaw. Związku Bibliotekarzy Polskich, 1929. 14 p.
10. Inwentaryzacja rękopisów odnoszących się do Polski w bibliotekach zagranicznych. In Pamiętnik IV Zjazdu Historyków Polskich w Poznaniu. T.2. Protokoły. Sekcja IV Referaty. Lwów : nakł. Polskiego Towarzystwa Historycznego, 1925, p.225-229.
11. Książka Ottona Waldego o szwedzkich zdobyczach bibliotecznych. Kraków : [s.n.], 1924. 16 p.
12. Książka rękopiśmienna. In IV Zjazd Bibliotekarzy Polskich w Warszawie. Cz. 2. Referaty. Warszawa : nakł. Komitetu Organizacyjnego, 1936, pp.17-36
13. Nobilitacja Szarffenbergerów. Kraków : nakł. Drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1926. 24 p.
14. Nowe szczegóły o dziejach księgozbioru Jakóba Brzeźnickiego. Kraków : [s.n.], 1932. 20 p.
15. O dacie jednego z rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej i o nieznanej ramce drzeworytowej z pierwszej połowy XV stulecia. Przegląd Biblioteczny 1936, R. 10, p.138-144.
16. Oprawa rękopisu 2470 Biblioteki Jagiellońskie i inne oprawy tej samej pracowni introligatorskiej. Kraków : [s.n.], 1925. 48 p.
17. Plany nowego gmachu Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. Kraków 1929. 19 p.
18. Przechadzka po Leningradzkiej Wystawie Słowiańskich Druków : odczyt wygłoszony na zwyczajnem zebraniu członków Towarzystwa Miłośników Książki w Krakowie dnia 28 stycznia 1928 r. Kraków : Towarzystwo Miłośników Książki, 1926. 28 p.
19. Rękopisy orientalne Emira Wacław Rzewuskiego w Bibliotece Publicznej w Petersburgu. Kraków : [s.n.], 1924. 6 p.
20. Typograficzny zasób drukarni Akademii Zamojskiej w roku 1617. Kraków : Drukarnia Narodowa, 1926. 57 p.
21. W sprawie Biblioteki Narodowej. Kraków : [s.n.],1928.19 p.

Publikacje o Aleksandrze Birkenmajerze

1. Ameisowa Z., Aleksander Birkenmajer jako bibliotekarz i uczony, Roczniki Biblioteczne 1961, p.1-9.
2. Banach A.K. Aleksander Ludwik Birkenmajer. In Złota księga Wydziału Historycznego. Pod red. Juliana Dybca. Kraków : Księgarnia Akademicka, 2000, p. 311-321.
3. Baumgart J. Działalność bibliotekarska Aleksandra Birkenmajera, Roczniki Biblioteczne 1961, p.11-21.
4. Ciechanowska Z. Aleksander Birkenmajer o działalności bibliotek Roczniki Biblioteczne 1969 z.1-2, p.223-238
5. Lipska H. Bibliografia prac profesora dra Aleksandra Birkenmajera, Roczniki Biblioteczne 1961, p.23-58.
6. Osięgłowski J. Koncepcja ochrony książki bibliotecznej w ujęciu Birkenmajera, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 1994 nr 1, p.79-89.
7. Sławiński Z. Poznański okres działalności bibliotekarskiej Aleksandra Birkenmajera – próba oceny, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 1994 nr 1, p.91-97.

Aleksander Ludwik Birkenmajer (1890-1967)

PERSONAL DATA

Born: July 8th, 1890, Czernichów near Cracow, Poland
Died: September 30th, 1967, Warsaw, Poland

PERSONAL AND PROFESSIONAL HIGHLIGHTS

Aleksander Ludwik Birkenmajer is considered one of the outstanding experts in the history of exact science and medieval philosophy. He gained recognition especially with his search over the reception of Aristoteles and over Nicolaus Copernicus work. He is also a librarian, a bibliophile, medieval prints and the history of a book expert, as well as a Director of the Jagiellonian Library and later a manager of Institute of Scientific Information and Book Studies at Warsaw University. Also conducted research on book preservation and bookbinding. The publications on Romanesque binding brought him world wild publicity. Modern librarianship, on the other hand, remained in the circle of his interests as well, especially the part concerning library buildings construction. Due to Birkenmajer, a system of trainee practices between libraries was built, which, after some time, involved all university libraries in the country. Birkenmajer is considered to be a generator of an educational system for librarians in Poland. Published over 350 scientific publications in Polish, English, French, German and Italian languages.

LIFE STORY

Aleksander Ludwik Binkermajer acquired the passion for scientific works from his family home. He was the son of Ludwik Antoni Birkenmajer - a professor of history of mathematics at the Jagiellonian University, who was also a manager of Department of History of Science at Jagiellonian University and an eminent expert on Nicolaus Copernicus works. His grandfather from his mother’s side - Michał Franciszek Karliński was a professor of astronomy and higher mathematics at Jagiellonian University and a director of an Astronomical Observatory in Cracow. The certain kind of love for science is also characteristic for Birkenmajer’s mother Zofia née Karlińska, who wrote a dissertation devoted to a deserving librarian - Daniel Janocki.

PROFESSIONAL CAREER

Education and professional acitivity

Aleksander Birkenmajer graduated from a classical Jesuits Gymnasium in Bąkowice, where he learnt Greek and Latin languages, astronomy and the intellectual culture of ancient and medieval times. In 1908 he started studying mathematics and physics at Jagiellonian University at the Department of Philosophy; nevertheless, his interests were much wilder. He used to attend the lectures about the history of exact science, zoology, bacteriology, auxiliary historical sciences, history of culture, classical philosophy, history of literature, psychology and philosophy. As an individual he was linguistically gifted having a good command of English, French, German, and Swedish. He used to learn Italian and Oriental languages. In 1911 accompanied his father during a scientific trip to libraries and Swedish archives to find the sources about the history of Poland, organized by the Academy of the Abilities. It appeared that his interest in medieval manuscripts aroused thanks to this trip. It was just then when he started collecting the materials to his doctoral dissertation concerning Henryk Bate - an astronomer and philosopher living in the XIII century. In 1914 Birkenmajer obtained a Doctor of Philosophy degree. Since 1919 he had been professionally bound up with Jagiellonian Library for many years. He started his work at the library as an assistant then worked as a librarian, a custodian and a manager of Manuscripts Department at the same time, and eventually after many years as a director of the library. Despite job obligations as a Director he didn’t stop his scientific work. In 1929 he got a postdoctoral degree in the history of exact science. At that time he had already had rich scholarly achievements, being a recognized and cited historian of science and medieval philosophy. He was a deputy manager of Department of History of Exact Science at Jagiellonian University the year when his father Ludwik Birkenmajer died. In due time he decided to expand his postdoctoral degree on librarianship, based on a short dissertation entitled “Książka rękopiśmienna” [Handwritten Book], which he obtained in 1937. Next year he got an Associate Professor title and started giving lectures in Wstęp do bibliotekoznawstwa [Introduction to Librarianship] at Jagiellonian University. In March 1939 he was nominated as a Director of University Library in Poznań and worked there till the outbreak of World War II. During the war he was a prisoner of Sachsenhausen concentration camp near Oranienburg, and after setting free he worked for Staatsbibliothek Krakau (Jagiellonian Library) and used to take active part in secret teaching mathematics and physics. During the Nazi occupation he used to prepare the publications in the history of Jagiellonian Library. After the war he returned to Poznan on his former position for two years, subsequently he was appointed as a Director of Jagiellonian University in Cracow. The following stage in his professional career was organizing, from very beginning, a new Department of Librarianship at Warsaw University in 1951.

Bibliology and librarianship

Conducting research on the history of exact science and medieval philosophy Aleksander Birkenmajer was also continuously working on librarianship matters. In the circle of his interests was the history of book collections, binding, printing, handwriting, as well as well-known librarians. Birkenmajer’s most important work in the history of libraries Biblioteka Ryszarda de Fourival poety i uczonego francuskiego z początku XIII i jej późniejsze losy [a poet and a French scientist - Richrd de Fourival’s library from the beginning of the XIII century and its later fortune] had a pioneering character, in which on the basis of preserved manuscripts in Paris, he managed to reconstruct a presumable history of Sorbonne catalogues and the way of signing manuscripts. Birkenmajer’s text about the Romanesque bindings titled “Oprawa rękopisu 2470 Biblioteki Jagiellońskiej i inne z tej samej pracowni introligatorskiej XII wieku” [binding of a nr. 2470 manuscript from Jagiellonian Library and others from the same binding workshop of XII century] brought him world wild publicity. His dissertations about the oldest prints, illustrations and Polish binding are of outstanding value as well as the catalogues of the exhibitions of manuscripts, XIII-XVI century prints and publications about the history of Cracovian printing, which have never lost their value. His expertness, on an unprecedented scale, is proved by numerous reviews sacrificed to the history of many libraries, published both in Poland and abroad. Birkenmajer’s interests in the figures of well-known librarians should be mentioned here, for he compiled their names in Polski Słownik Biograficzny.

Modern Librarianship

Birkenmajer was vividly interested in the problems of modern librarianship. In professional periodicals he used to speak about Polish National Library, a deposit copy, an interlibrary loaning of books and manuscripts. In Przegląd Biblioteczny periodical from 1929, he published Bilans dziesięcioletniej pracy na polu bibliotekarstwa w Polsce [bilans of ten years of librarianship in Poland]. On the sessions of Międzynarodowy Komitet Bibliotek [International Libraries’ Committee] in the 30s and 40s he used to systematically present the reports about the conditions of Polish libraries. He was particularly interested in the achievements of modern library architecture. Many years in a row he used to cooperate with the Director of Jagiellonian Library Edward Kuntz about building a new edifice of this library. In 1936 Birkenmajer was appointed a member of Komitet Budowy Biblioteki Jagiellońskiej [Committee of Building Jagiellonian Library] by the President of Jagiellonian University. He used these experiences while reconstructing, after war damages, the edifice of University Library in Poznań. His influence in educating librarians is precious as well. As early as in 1945 he organized in Poznań and Cracow general and specialist courses for library workers (among others: courses about old prints, manuscripts, bibliography, librarianship, alphabetic and subject catalogs, reading or administrative law). Birkenmajer’s educational crowning achievement was appointing him a Director of the Institute of Scientific Information and Book Studies at Warsaw University, which he created from the very beginning preparing at the same time the conceptions and programs for the academic education for librarians. He used to supervise 51 master’s thesis and 8 doctoral dissertations from librarianship.

Repossession and putting in order book collections

The fact that in the years 1924-1927 he used to work, at first, as a library expert for the Repossession Commission in Paris (Comité des Biens Cédés de la Commission des Réparations), and next in Leningrad and Moscow working for the Commission, which according to the Russian treaty resolution, practiced repossessing Polish cultural heritage, proved how great prestige he could enjoy as a librarian and historian of culture. After World War II he was nominated as a manager of works over preserving library buildings and libraries’ collections in Poznań and Pomerania provinces. Thanks to his concern over 1/2 millions volumes of scientific books were saved from damaging. Apart from University Library collections in Poznań, Birkenmajer managed to save, protect and put in order the book collections of Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk [Poznań Society of Friends of Arts and Sciences] making both of these institutions’ collections available to the public.

Cooperation with different institutions

Aleksander Birkenmajer used to be a member of many scientific societies in Poland and abroad, among which, he was a member of such prestige ones as the Royal Historical Society in London or Académie Internationale d’Histoire des Sciences in Paris. He actively participated in works of Polish Academy of Arts and Sciences; he was the member of Komitet Historii Nauki I Techniki [Committee of the History of Science and Technology]. For many years he was taking active part in the works of Rada Główna Szkolnictwa Wyższego [Committee of Libraries Affairs]. Birkenmajer was a co-founder of Towarzystwo Miłośników Książki [Society of Book Lovers] in Cracow. He was actively working for Poznań Society of Friends of Arts and Sciences. His fluency in many foreign languages allowed him to take part in many congresses and scientific symposiums. In 1947 he was chosen an honorable vice-chairman of the International Federation of Library Associations. (IFLA). We can’t omit the fact that Aleksander Birkenmajer was an active publisher. He was a co-editor of “Exlibris”, “Silva Rerum”, “Kwartalnik Historii Nauki I Techniki”, “Przegląd Biblioteczny”, “Rocznik Biblioteczny” periodicals. In the years 1953-1964 he acted as an editor-in-chief of Encyklopedia wiedzy o książce, and used to co-edit a book series “Książki o Książce” from the very beginning. Furthermore, Birkenmajer used to be a member of editorial committees of Polski słownik biograficzny and Słownik łaciny średniowiecznej publications.

SELECTED BIBLIOGRAPHY

Aleksander Birkenmajer’s works

The presented register includes works about the problems connected with librarianship only. The complete bibliography of Aleksander Birkenmajer’s works can be found in (“Rocznik Biblioteczny” 1961, pages 23-58.) by Helena Lipska, which counts over 300 items.

1. Biblioteka Jagiellońska a Biblioteka Narodowa. Kraków : [s.n.], 1927.21 p.
2. Biblioteka Ryszarda de Fournival poety i uczonego francuskiego z początku XIII wieku i jej późniejsze losy, Kraków 1922.
3. Bilans dziesięcioletniej pracy na polu bibliotekarstwa w Polsce. Kraków : [s.n.],1929. 11 p.
4. Budownictwo i wyposażenie bibliotek : materiały do nauki bibliotekarstwa. Wrocław : nakł. Uniwersytetu Wrocławskiego, 1958. 111 p.
5. Dwie rozprawy księgoznawcze o Psałterzu Floriańskim. Lwów : [s.n.], 1939. 63 p.
6. Esquisse du plan d’un manuel de bibliothéconomie scientifique. Paris : Jouvet et Cie. Editours, 1924. 13 p.
7. L’état actual des bibliotheques en Pologne. Paris: Jouvet et Cie. Editours, 1925. 10 p.
8. Fragmenty Belwederskiej Biblioteki W.Ks. Konstantego Pawłowicza w moim księgozbiorze. Kraków : Towarzystwo Miłośników Książki, 1930. 28 p.
9. Iluminowana Biblia Bernarda Maciejowskiego. Kraków : Wydaw. Związku Bibliotekarzy Polskich, 1929. 14 p.
10. Inwentaryzacja rękopisów odnoszących się do Polski w bibliotekach zagranicznych. In Pamiętnik IV Zjazdu Historyków Polskich w Poznaniu. T.2. Protokoły. Sekcja IV Referaty. Lwów : nakł. Polskiego Towarzystwa Historycznego, 1925, p.225-229.
11. Książka Ottona Waldego o szwedzkich zdobyczach bibliotecznych. Kraków : [s.n.], 1924. 16 p.
12. Książka rękopiśmienna. In IV Zjazd Bibliotekarzy Polskich w Warszawie. Cz. 2. Referaty. Warszawa : nakł. Komitetu Organizacyjnego, 1936, pp.17-36
13. Nobilitacja Szarffenbergerów. Kraków : nakł. Drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1926. 24 p.
14. Nowe szczegóły o dziejach księgozbioru Jakóba Brzeźnickiego. Kraków : [s.n.], 1932. 20 p.
15. O dacie jednego z rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej i o nieznanej ramce drzeworytowej z pierwszej połowy XV stulecia. Przegląd Biblioteczny 1936, R. 10, p.138-144.
16. Oprawa rękopisu 2470 Biblioteki Jagiellońskie i inne oprawy tej samej pracowni introligatorskiej. Kraków : [s.n.], 1925. 48 p.
17. Plany nowego gmachu Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. Kraków 1929. 19 p.
18. Przechadzka po Leningradzkiej Wystawie Słowiańskich Druków : odczyt wygłoszony na zwyczajnem zebraniu członków Towarzystwa Miłośników Książki w Krakowie dnia 28 stycznia 1928 r. Kraków : Towarzystwo Miłośników Książki, 1926. 28 p.
19. Rękopisy orientalne Emira Wacław Rzewuskiego w Bibliotece Publicznej w Petersburgu. Kraków : [s.n.], 1924. 6 p.
20. Typograficzny zasób drukarni Akademii Zamojskiej w roku 1617. Kraków : Drukarnia Narodowa, 1926. 57 p.
21. W sprawie Biblioteki Narodowej. Kraków : [s.n.],1928.19 p.

Publications about Aleksander Birkenmajer

1. Ameisowa Z., Aleksander Birkenmajer jako bibliotekarz i uczony, Roczniki Biblioteczne 1961, p.1-9.
2. Banach A.K. Aleksander Ludwik Birkenmajer. In Złota księga Wydziału Historycznego. Pod red. Juliana Dybca. Kraków : Księgarnia Akademicka, 2000, p.311-321.
3. Baumgart J. Działalność bibliotekarska Aleksandra Birkenmajera, Roczniki Biblioteczne 1961, p.11-21.
4. Ciechanowska Z. Aleksander Birkenmajer o działalności bibliotek Roczniki Biblioteczne 1969 z.1-2, p.223-238
5. Lipska H. Bibliografia prac profesora dra Aleksandra Birkenmajera, Roczniki Biblioteczne 1961, p.23-58.
6. Osięgłowski J. Koncepcja ochrony książki bibliotecznej w ujęciu Birkenmajera, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 1994 nr 1, p.79-89.
7. Sławiński Z. Poznański okres działalności bibliotekarskiej Aleksandra Birkenmajera – próba oceny, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 1994 nr 1, p.91-97.

Translated by Barbara Sakowska-Reinke